BAHASA MELAYU
BAHASA MELAYU ZAMAN KEDATANGAN ISLAM
Islam telah membawa huruf Arab
dalam penulisan Bahasa Melayu dan berkembang menjadi bahasa yang kaya dengan
pelbagai istilah baharu yang dipinjam daripada perbendaharaan kata Bahasa Arab
dan Parsi. Bahasa Melayu menjadi bahasa pengantar dalam penulisan yang
berkaitan dengan falsafah, kesusasteraan, keagamaan dan dijadikan bahasa
pengantar dalam kegiatan dakwah Islam. Magellan telah mengatakan bahawa Bahasa
Melayu telah menjadi bahasa lingua franca di alam
Melayu dari Aceh hingga ke kepulauan Maluku. Bahasa Melayu juga telah menjadi
baku melalui penggunaannya dalam kitab-kitab agama Islam yang dibaca oleh
penduduk di alam Melayu.
Pada zaman kedatangan Islam juga,
Bahasa Melayu telah berkembang dalam pelbagai bidang yang sebelum ini ditulis
dalam bahasa Jawa. Melalui peminjaman daripada Bahasa Arab, banyak istilah
bidang teologi, falsafah dan tasawuf dikembangkan dalam Bahasa Melayu. Bahasa
Melayu menjadi bahasa rasmi dalam kerajaan-kerajaan di alam Melayu.
Surat-surat raja Melayu pada abad ke-16 ditulis dalam Bahasa Melayu kepada Raja
Portugis. Dengan demikian raja-raja daripada kerajaan Aceh juga menggunakan
Bahasa Melayu dalam urusan diplomatik untuk berhubung dengan kerajaan
asing.
Kedatangan Islam pada akhir abad
ke-13 telah mempengaruhi keseluruhan cara hidup masyarakat di Asia Tenggara
khususnya alam Melayu. Zaman ini telah memberikan ciri baru kepada Bahasa
Melayu, iaitu bentuk Bahasa Melayu Klasik. Pengaruh agama Islam bukan sahaja
kelihatan dari aspek sosio budaya malah seluruh kehidupan termasuklah unsur
budaya yang penting, iaitu bahasa.
Abad ke-13 hingga abad ke-14
merupakan zaman peralihan di alam Melayu. Apabila kita memperkatakan tentang
pengaruh Islam terhadap Bahasa Melayu, terdapat tiga buah kerajaan Islam yang
penting: kerajaan Samudera-Pasai, kerajaan kesultanan Melaka dan kerajaan
Islam Aceh.
Kerajaan Samudera-Pasai
Menurut Amat Juhari Moain (1994),
apabila kerajaan Samudera-Pasai didirikan di Sumatera Utara, pengembangan
Bahasa Melayu semakin aktif. Kerajaan Samudera Pasai (Rajah 2.1) dikenali juga
sebagai Samudera, Pasai dan Samudera Darussalam atau Sumatera. Kerajaan ini
terletak di Aceh dan merupakan kerajaan Islam pertama di Indonesia. Perkataan
"Samudera" berasal daripada perkataan Sanskrit, iaitu Samundra atau Samandara,
yang membawa pengertian "lautan". Menurut Hikayat Raja-raja Pasai,
Merah Silu dikatakan ternampak seekor semut sebesar kucing. Baginda menangkap
dan memakannya lalu menamai tempat itu sebagai "Samandara".
Kesultanan Samudera Pasai adalah kerajaan Islam yang terletak di pesisir pantai
utara Sumatera, kurang lebih di sekitar Kota Lhokseumawe, Aceh Utara sekarang.
Kerajaan ini didirikan oleh Merah Silu, yang bergelar Malik al-Saleh, pada
sekitar tahun 1267 dan berakhir dengan dikuasai oleh Portugis pada tahun 1521.
Nama lainnya ialah Malik al Salih, Merah Silu, Merah Silau, Mara Silu dan
Muerah Silu. Setelah mangkat, baginda digantikan oleh Sultan Mahmud Malik
Az-Zahir.
Ahli Pelayaran Maghribi bernama
Ibnu Batuta sempat mengunjungi Pasai pada 1346 Masihi. Ketika di China, Ibnu
Batuta mendapati kapal Pasai berlabuh di China untuk membayar ufti. Inskripsi
Cina mencatatkan kerajaan Pasai menghantar ufti ke China setiap tahun. Sultan
Pasai dikatakan pernah mengirim utusan ke Quilon, benua kecil India (Keling)
pada 1282 kerana urusan diplomasi dan perdagangan.
Pada zaman kegemilangannya,
kerajaan Pasai merupakan pusat perdagangan yang dikunjungi oleh pedagang
daripada pelbagai negeri seperti China, India, Arab, Siam, Parsi dan lain-lain.
Kerajaan ini juga menggunakan mata wang yang dinamakan dirham. Banyak karya
sastera Melayu telah dilahirkan misalnya Hikayat Raja-Raja Pasai. Zaman ini
diikuti pula oleh perkembangan zaman Melaka. Tokoh-tokoh tempatan juga tidak
ketinggalan memberikan sumbangan. Kebanyakan usaha mereka berkisar tentang
agama dan sastera.
Pada zaman ini juga, banyak karya
telah diterjemahkan ke dalam Bahasa Melayu. Golongan cendekia Pasai menjadi
pakar rujuk dalam bidang keagamaan. Abad ke-13 juga merupakan permulaan
Bahasa Melayu Klasik yang berkembang sewaktu zaman pemerintahan kerajaan Melayu
Pasai. Bahasa Melayu Klasik merupakan kesan langsung pengaruh agama Islam yang
berkembang dengan pesat bertunjangkan tulisan Jawi yang menggunakan aksara
Arab. Ragam bahasa persuratan inilah yang menjadi bukti wujudnya Bahasa Melayu
Klasik. Tradisi persuratan Melayu Klasik juga merupakan asas kepada kemunculan
Bahasa Melayu baku khususnya dari segi tatabahasa yang lahir dalam penulisan
klasik sebagai sumber korpus data.
Hikayat Raja-Raja Pasai dianggap
hasil kesusasteraan Melayu, mengisahkan masyarakat Melayu dan menggunakan
Bahasa Melayu (tulisan Jawi). Namun demikian, tidak dapat dipastikan tarikh
awal hikayat ini ditulis kerana pada masa itu tradisi menceritakan semula
cerita orang lain (seperti yang dilakukan pada cerita lisan) berlaku dan
dianggap sebagai sesuatu yang wajar. Perhatikan bahagian awal petikan Hikayat
Raja-Raja Pasai yang berikut ini:
“Alkisah peri mengatakan cerita
raja yang pertama masuk agama Islam ini Pasai; maka adalah diceriterakan oleh
orang yang empunya cerita ini, negeri yang di bawah angin ini, Pasailah yang
pertama membawa iman akan Allah dan akan Rasulullah. Maka ada raja dua
bersaudara seorang namanya Raja Ahmad dan seorang namanya Raja Muhammad. Adapun
yang tua Raja Ahmad. Maka baginda kedua bersaudara itu hendak berbuat negeri di
Samarlanga. “
Teks ini ditulis dalam Bahasa
Melayu menggunakan tulisan tangan huruf Jawi pada lembaran-lembaran berbentuk
buku. Penyelidik menyatakan teks asal ditulis sekitar 1360 Masihi kerana
sezaman dengan buku tasauf Durru al Mazlum /Darul Mazlum karya
Maulana Abu Ishak. Hikayat Raja-Raja Pasai terbahagi
kepada tiga bahagian: Pembukaan dan Pengislaman Pasai, Pasai di bawah
pemerintahan Sultan Ahmad Perumudal Perumal dan Peluasan Kekuasaan
Majapahit. Hikayat Raja-Raja Pasai tergolong dalam
genre sastera sejarah. Karya sastera sejarah biasanya menceritakan pembukaan
negeri, corak organisasi pentadbiran, keadaan sosial budaya dan corak
politiknya. Cerita ini termasuklah kewujudan sesebuah negeri, perkembangannya,
zaman keemasan, zaman kekalahan dan keruntuhan. Oleh itu, Hikayat
Raja-Raja Pasai bukanlah sebuah buku teks sejarah yang murni.
Sebaliknya, unsur mitos dan legenda diterapkan dalam bahan sejarah yang
memerlukan interpretasi yang mendalam untuk mengetahui objektif dan tujuan
pengarang istana ini.
R.O. Winstedt menjangka Hikayat
Raja-Raja Pasai selesai ditulis pada abad ke-15, Amin Sweeney
berpendapat abad ke-14, dan A.H. Hill mengatakan antara tahun 1383 M hingga
1390 M manakala Hooykaas mendakwa bahawa Hikayat ini dikarang sekitar tahun
1350 M. Pada bahagian akhir Hikayat Raja-Raja Pasai yang
diusahakan oleh R. Jones (1987) tercatat:
Tamat Hikayat Raja Pasai. Selamat sempurna yang membaca dia dan
segala yang menengarkan dia, istimewa yang menyuratkan dia, dipeliharakan Allah
subhanahu wataala apalah kiranya dari dunia datang ke akhirat, berkat syafaat
Nabi Muhammad mustafa, sallallahu alaihi wasaalam.
Tamat hari Isnin, kepada hari
dua puluh sa, kepada bulan
Muharam, sanat za
Hijratul Nabi
1230
Tamat hari Isnin, kepada hari
dua puluh sa, kepada bulan
Muharam, sanat za
Hijratul Nabi
1230
Sangking Kyai Suradimanggala, bupati sapu (pu) nagari Demak nagari Bagor, warsa 1742.
Tarikh yang tercatat pada
bahagian akhir Hikayat Raja Pasai ini bukanlah bermakna
penulisan pertama cerita tersebut, melainkan merupakan salinan daripada
beberapa salinan cerita yang terdahulu. Penyalinan ini juga memperlihatkan
bahawa ketika itu kesusasteraan Melayu tersebar luas di seluruh Nusantara.
Karya ini merupakan bukti terbaik bagi mengkaji perkembangan Bahasa Melayu pada
zaman kerajaan Aceh.
Kerajaan
Kesultanan Melaka
Zaman penting bagi Bahasa Melayu
ialah pada zaman Kerajaan Melayu Melaka. Zaman ini bermula pada abad
ke-13. Kesultanan Melayu Melaka (Rajah 2.2) diasaskan oleh Parameswara,
seorang putera Srivijaya beragama Hindu yang berasal dari Palembang antara
tahun 1400 hingga tahun 1403. Pada awalnya Melaka bukanlah sebuah kerajaan yang
beragama Islam. Hal ini berubah pada tahun 1414 apabila Parameswara berkahwin
dengan puteri dari Pasai. Beliau menukarkan namanya kepada Megat Iskandar Shah.
Agama Islam dijadikan sebagai agama rasmi Kesultanan Melayu Melaka oleh Sultan
Muzaffar Shah.
Pemerintahannya itu berkembang
dengan pesat dan menjadi sebuah pelabuhan yang terpenting di kepulauan Melayu
pada abad ke-15 dan ke-16. Tambahan pula, Melaka merupakan tempat perdagangan
rempah dengan berfungsi sebagai pintu kepada negeri-negeri rempah untuk
memasarkan rempah mereka. Ini dapat digambarkan menerusi Duarte Barbosa yang
berkata, "Sesiapa yang menguasai Melaka, dia dapat menguasai perdagangan
dunia" (He who is lord of Malacca has his hand on the throat of Venice.)
Faktor-fakor yang menyumbang kepada Melaka menjadi sebuah negeri yang maju
adalah kerana pelabuhannya terlindung daripada ancaman Monsun Barat Daya dan
Monsun Timur Laut. Pedagang-pedagang dari Jawa, Arab, India, China dan
lain-lain dapat berlindung di Melaka sehinggalah keadaan selamat untuk mereka
ke laut semula.
Semasa pemerintahan Parameswara,
ramai orang Cina menetap di Melaka, berdekatan kawasan Bukit Cina yang
mempunyai ‘feng shui’ yang terbaik pada masa itu. Pemerintahan Kesultanan
Melayu Melaka berterusan selama lebih kurang satu abad sehinggalah Melaka tewas
di tangan penjajah Portugis pimpinan Alfonso de Albuquerque pada 24 Ogos 1511.
Sultan Mahmud Shah merupakan sultan yang terakhir Kesultanan Melayu Melaka.
Islam mulai bertapak melalui kerajaan Melayu Melaka dan berjaya membina empayar yang luas; dan meningkatkan kemajuan dan perkembangan Bahasa Melayu di rantau ini. Bahasa Melayu telah digunakan dalam pentadbiran dan aktiviti perdagangan serta menjadi lingua franca para pedagang. Bahasa Melayu juga telah menjadi alat penyebaran agama Islam ke seluruh kepulauan Melayu. Bahasa Melayu juga telah mendapat bentuk tulisan baru, iaitu tulisan Jawi. Perbendaharaan kata juga telah bertambah dengan wujudnya keperluan untuk mengungkapkan idea-idea yang dibawa oleh peradaban Islam.
Iskandar Shah mangkat pada tahun
1424 dan diwarisi oleh anaknya, Sri Maharaja, yang mengambil gelaran
"Sultan Muhammad Shah" (1424-1444). Pada kemangkatannya dalam tahun
1444, beliau diganti oleh putera bongsunya, Raja Ibrahim. Raja Ibrahim kemudian
dibunuh dan dimakamkan dengan gelaran "Sultan Abu Syahid". Raja
Kassim menaiki tahta pada tahun 1445 dan memakai gelaran "Sultan Muzaffar
Shah" (1445-1459) menaiki takhta dan mengisytiharkan Islam sebagai agama
rasmi negeri. Pendakwah-pendakwah Islam dihantar oleh Sultan ke seluruh
Kepulauan Melayu seperti Jawa, Borneo dan Filipina. Sebahagian besar penduduk
Asia Tenggara pada ketika itu beragama Hindu. Semasa pemerintahannya, pihak
Siam membuat serangan pertama ke atas Melaka pada tahun 1447 tetapi ditewas
tidak jauh dari Muar. Pada tahun 1456, Tun Perak menjadi bendahara dengan gelaran
"Bendahara Paduka Raja". Beliau berkhidmat di bawah empat Sultan dan
merupakan tulang belakang kepada perkembangan Melaka ke mercu kekuasaannya di
kepulauan Melayu.
Pada tahun 1459, Sultan Mansur
Shah (1459 - 1477) menaiki takhta. Disebabkan kedudukannya yang strategik,
Melaka menjadi sebuah pangkalan luar yang penting bagi kapal-kapal. Bagi
mengeratkan hubungan diplomatik dengan Melaka, Maharaja China telah
menganugerahkan anaknya Puteri Hang Li Po dengan tujuan untuk dikahwinkan
dengan Sultan Mansur Shah. Untuk menyambut Hang Li Po, Sultan Mansur Shah juga
menghantar Tun Perpateh Puteh dengan segolongan pengiring ke negeri China untuk
mengiringnya. Hang Li Po tiba di Melaka pada tahun 1458 bersama-sama 500 orang
pengiring. Salah satu kesan kebudayaan yang berpunca daripada peristiwa ini
ialah wujudnya kelompok kaum Peranakan, iaitu hasil daripada perkahwinan campur
di antara pendatang Cina dengan penduduk tempatan. Kaum Peranakan ini juga
dikenali sebagai orang Baba dan Nyonya pada hari ini.
Semasa pemerintahan Sultan Mansur
Shah, empayar Melaka mencapai kemuncak kuasanya dan terdiri daripada
Semenanjung Tanah Melayu, Singapura dan sebahagian besar Sumatera. Pesaing
utama Melaka ialah Siam di utara dan Majapahit di selatan. Majapahit kemudiannya
tumbang pada kurun ke-15. Siam pula telah menyerang Melaka sebanyak tiga kali
tetapi kesemua cubaan serangan tersebut telah gagal.
Prosa dalam Bahasa Melayu yang
terkenal ialah Sulalatus Salatin atau Sejarah
Melayu. Keagungan Kesultanan Melaka jelas tergambar di dalam Sejarah
Melayu oleh Tun Seri Lanang, sebuah karya dalam Bahasa Melayu yang sangat
tinggi nilainya disusun pada tahun 1612. Prosa ini mengungkapkan beberapa
genre Melayu, iaitu pantun, syair puisi, gurindam dan seloka. Terdapat
sekurang-kurangnya 29 versi tetapi versi yang paling mashyur adalah versi
Shellabear. Menurut pengenalan Sejarah Melayu naskah
Shellabear, Yang diPertuan Raja di Hilir Sultan Abdullah Mu'ayat Syah ibni'l
Sultan Abdul Jalil Syah telah mengutuskan Seri Nara Wangsa Tun Bambang untuk
memerintah Bendahara Paduka Raja Tun Muhammad@Mahmud (Tun Sri Lanang) pada hari
Khamis, 12 Rabiul Awal 1021 bersamaan 13 Mei 1612 agar menyunting salinan
Sejarah Melayu yang dibawa oleh Orang Kaya Sogoh dari Goa/Gowa, India. Sejarah
Melayu Sulalatus Salatin dianggap penting kerana karya ini
memberikan perincian tentang adat istiadat kerajaan, susunan raja Melayu dan
sejarah kerajaan Melayu dan boleh dikatakan menyerupai konsep Sejarah Sahih
China. Dikatakan bahawa pada setiap pertukaran dinasti di China, sejarah
Dinasti sebelumnya akan ditulis dan disimpan di arkib negara tersebut. Sulalatus
Salatin (Sejarah Melayu) merupakan satu karya sejarah mengenai
kebangkitan, kegemilangan dan kejatuhan zaman Kesultanan Melayu Melaka yang
ditulis oleh beberapa orang pengarang Melayu. Ketika Feringgi (Portugis)
menakluk Melaka, salinan Sejarah Melayu telah dibawa ke Goa.
Pada kemuncak kerajaan Melayu
Melaka, terdapat beberapa karya kesusasteraan yang dipengaruhi oleh tulisan
Arab seperti Hikayat Muhamad Ali Hanafiah, Hikayat Amir Hamzah, dan Hikayat
Nabi Bercukur. Hikayat Amir Hamzah dan Hikayat Ali
Hanafiah telah memberi semangat serta kekuatan kepada orang Islam
untuk menentang musuh di medan peperangan. Kerajaan
Melayu-Melayu telah menggunakan Bahasa Melayu dalam sistem pentadbirannya.
Kejatuhan Melaka menyebabkan era kerajaan Melayu berakhir di Tanah Melayu
Melaka.
Namun begitu kegemilangan Bahasa
Melayu diteruskan oleh kerajaan Aceh dan seterusnya kerajan Johor-Riau.
Kerajaan Johor-Riau merupakan warisan kerajaan Melayu-Melaka telah berusaha
untuk mengembalikan kegemilangan kerajaan Melaka. Walaupun kerajaan Melayu-Melaka
tewas ditangan Portugis pada tahun 1511, hal ini tidak bermakna hilangnya
pengaruh Bahasa Melayu. Malah, Bahasa Melayu semakin berkembang ke persisiran
Sumatera, khususnya di Palembang dan Aceh yang menggantikan Melaka sebagai
pusat kebudayaan dan keintelektualan Melayu.
Hikayat Muhammad Hanafiah
merupakan antara teks Melayu terawal. Hikayat ini mengisahkan kisah percintaan
dan mengandungi kandungan mengenai aspek emosi, nilai kebudayaan dan nilai
sosio politik. Hikayat ini sudah dikenali sejak zaman Kesultanan Melayu Melaka
pada abad ke-16. Hikayat ini juga dikenali sebagai 'hikayat perang' kerana
hampir keseluruhan isi hikayat penuh dengan kisah peperangan. Hikayat ini
mengisahkan peristiwa yang berlaku sewaktu Sayidina Ali dipilih menjadi
khalifah dan pemberontakan dilancarkan oleh Muawiyah terhadapnya. Setelah Ali
dibunuh oleh seorang pengikut Khawarij, Muawiyah dilantik sebagai Khalifah.
Sebelum meninggal dunia, Muawiyah melantik puteranya bernama Yazid sebagai
raja. Dalam masa pemerintahannya, Yazid merancang pembunuhan terhadap dua
putera Ali, iaitu Hasan dan Husin. Sebelum itu, berlaku beberapa peristiwa yang
menyebabkan Yazid iri hati dan berdendam dengan kedua-dua mereka. Dengan
menggunakan tipu helah, dia akhirnya berjaya membunuh kedua-dua putera Sayidina
Ali itu.
Apabila Muhammad Hanafiyyah,
saudara Hasan dan Husin yang menjadi Amir di negeri Baniar mendapat berita
kematian saudaranya dan putera Husin bernama Ali Asghar atau kemudiannya
dipanggil Zain al-Abidin dan ahli keluarga Rasulullah s.a.w ditawan, dia
menyiapkan satu angkatan tentera dan menyerang Yazid. Yazid berjaya dikalahkan
oleh Muhammad Hanafiyyah dan Yazid terbunuh apabila dia terjatuh ke dalam
telaga api. Zain al-Abidin kemudiannya dilantik sebagai raja. Pada suatu hari,
apabila Muhammad Hanafiyah mendapat tahu terdapat pengikut Yazid sedang
berhimpun di dalam sebuah gua, dia menyerang mereka. Tanpa menghiraukan suara
ghaib yang melarangnya beberapa kali supaya jangan keterlaluan, dia terus
membunuh musuhnya, sehinggalah akhirnya pintu gua tertutup dan dia terkurung.
Hikayat Amir Hamzah daripada Naskah A - DBP MSS 4, Dewan bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur. Hikayat Amir Hamzah menceritakan perihal kegagahan dan keperwiraan seorang pejuang Islam, iaitu Amir Hamzah, pada zaman sebelum dan awal kebangkitan Islam. Ia ditulis kemungkinannya dari awal abad ke-16. Menurut pendapat orang-orang yang ahli dalam lapangan kesusasteraan, Hikayat Amir Hamzah ialah salinan daripada bahasa Parsi sungguh pun dalam bahasa 'Arab ada juga hikayat yang demikian. Hikayat Amir Hamzah adalah merupai sebuah buku yang tebal mengandungi 90 bab; di dalamnya meriwayatkan kisah keberanian dan kegagahan Sayyidina Hamzah mengepalai tentera Islam dalam peperangan menentang tentera-tentera kafir. Seperti yang tersebut di dalam riwayatnya bahawa Amir Hamzah ialah bapa saudara kapada Nabi Muhammad s.a.w iaitu putera kepada Abdul Mutalib. Amir Hamzah di-katakan mulai menerima agama Islam sesudah dua tahun Rasulullah menerima walinya yang pertama dan telah bersama-sama mengikut Nabi Muhammad berhijrah (berpindah) ke Madinah. Amir Hamzah adalah terkenal sebagai pahlawan Islam yang terbilang; keberanian dan jasa-jasanya di medan-medan perang terutama sekali dalam peperangan Badar amatlah besar ertinya di sisi sejarah perkembangan agama Islam. Sayyidina Hamzah telah tewas tatkala melawan orang-orang kafir Makkah yang banyak bilangannya di kaki bukit Uhud, dekat Madinah. Maka kerana itulah riwayat Amir Hamzah sentiasa di-kenang oleh umat Islam; dan di dalam hikayatnya banyak pula diadakan tokok tambah oleh pengarangnya.
Kesimpulannya, kerajaan
Kesultanan Melaka telah memainkan peranan penting dalam mengembangkan Bahasa
Melayu melalui pentadbiran, perkahwinan, ekonomi, perdagangan dan ruang lingkup
kehidupan masyarakat di Melaka dan kawasan jajahannya. Kejatuhan Melaka tidak
bermakna pupusnya Bahasa Melayu di rantau ini kerana kemunculan Aceh sebagai
kuasa yang menggantikan kerajaan Melaka telah memberikan kesan yang besar
terhadap pengembangan Bahasa Melayu di rantau ini.
Kerajaan Aceh
Kejatuhan kerajaan Melayu Melaka
kepada Portugis membawa kebangkitan Aceh di bawah kepimpinan Sultan Ali Mukayat
Syah (1514-1528), Sultan Salehuddin (1528-1537), Sultan Alauddin Riayat Syahal
Kahar (1537-1568), Sultan Ali Riayat Syah (1568-1573), Sultan Seri Alam (1576),
Sultan Muda (1604-1607) dan Sultan Mahkota Alam (1604-1607). Semua serangan
Portugis dapat ditangkis oleh sultan-sultan Aceh ini. Zaman keemasan kerajaan
Aceh telah menjadikan Bahasa Melayu semakin berkembang luas dan menjadi bahasa
rasmi negara. Aceh menjadi pusat perkembangan ilmu khususnya perbincangan
ilmiah tentang ilmu tasauf dan akidah Islam dan wadahnya ialah Bahasa
Melayu.
Kerajaan Aceh memberi
perlindungan kepada pedagang yang berniaga di bawah kekuasaan Aceh. Surat raja
Aceh (Sultan Alauddin Shah) kepada Harry Middleton ditulis dalam Bahasa Melayu
pada tahun 1601 semasa kapal tersebut berlabuh di pelabuhan Aceh.
Perkataan-perkataan telah ditransliterasikan daripada huruf Jawi kepada huruf
Rumi memperlihatkan sebahagian besar Bahasa Melayu yang digunakan dalam surat
ini dikatakan serupa dengan Bahasa Melayu sekarang. Terdapat beberapa perkataan
yang mengalami perubahan, misalnya sarwa=segala; sekalian=seluruh; pertuha=pertua/ketua; ta’kluk=takluk; Inglitir=Inggeris; kapitan=kapten; memeli=membeli; suhbat=sahabat; meli
berjual=berjual-beli dan lain-lain.
Bahasa yang hampir sama juga
kelihatan dalam surat kebenaran berniaga daripada raja Aceh kepada James
Lancester bertarikh 1602. Pada abad ke-16 juga kerajaan Aceh banyak berutus
surat dan juga mengikat perjanjian dengan kerajaan Belanda. Kitab Thamaratul
Matlub fi Anuaril Qulub memuatkan pelbagai surat dan
perjanjian antara raja-raja Melayu dengan raja-raja Bugis dengan Belanda, serta natara Belanda
dengan Inggeris.
Banyak karya serta kitab
diterbitkan di pulau ini, seperti kitab “Al-Hakim” oleh Tajuddin Abdul Fadzil
Ahmad ibn Abdul Karim (1863 M) dan “Sabil Al-Hidayat” oleh Sayyed Aluwi
Ba’aluwi (1899 M). Hasil penulisan yang terkenal dan terpenting dalam dunia
persuratan Melayu ialah karya Raja Ali Haji, iaitu “Bustan Al-Katibin” (1857
M), “Pengetahuan bahasa” (1859 M), “Salasilah Melayu dan Bugis” (1865 M) dan
“Tuhfat Al-Nafis” (1865 M). Di Aceh juga, terdapat penulis tempatan yang
telah menarik pembaca untuk menghayati Islam. Palembang dan Aceh telah
menggantikan Melaka sebagai pusat keintelektualan Melayu. Antara tokoh-tokoh di
Aceh ialah:
a.
Sheikh Nuruddin Al-Raniri (“Bustanul Salatin”)
b.
Shamsuddin Al-Sumaterani (“Mirat Al-Mukmin”)
c.
Abdul Rauf Singkel (“Mirat Al-Tullab”)
d.
Hamzah Fansuri (“Syair Perahu”)
Di Palembang pula terdapat Abdul
Samad Al-Falembani dengan kitab “Hikayat Al-Salakin”. Selain daripada Aceh dan
Palembang, beberapa tokoh juga timbul di tempat-tempat lain. Di Brunei,
Pengiran Syahbandar Muhammad Salleh (Pengiran Indera Muda) telah menghasilkan
“Syair Rakis”, manakala di Banjarmasin pula terkenal dengan Arshad Al-Banjari
dengan kitab “Sabil Al-Muhtadin”. Sheikh Mohd Ismail Daud Al-Fatani
di Pattani pula menghasilkan “Matla’al Badrain” dan “Furu’ Al-Masail”.
Hamzah Fansuri merupakan penulis
zaman ini yang sangat terkenal. Beliau dikatakan berasal dari Barus, Sumatera
dan suka mengembara ke pelbagai tempat untuk menambah pengetahuannya. Antaranya
ialah Makkah, Baghdad, Pahang dan Kudus di Pulau Jawa. Beliau menguasai bahasa
Arab dan Parsi di samping Bahasa Melayu yang menjadi bahasa ibundanya.
Hamzah Fansuri menghasilkan karyanya pada masa Sultan Iskandar Mahkota Alam yang
memerintah Aceh pada tahun 1606-1636M. Karya ciptaannya merupakan prosa dan
syair dicipta pada awal abad ke-17. Hamzah Fansurilah yang mula-mula
memperkenalkan bentuk syair dalam Bahasa Melayu. Antara prosanya yang terkenal
ialah Asrarul fi bayan Ilm al-Suluk wal-Tawhid, al-Muntahi
dan Sharabul-Ashiqin atau
Zinatul-Muwahiddin. Syairnya pula
ialah Syair Dagang, Syair Jawi fasal fi bayan Ilm al-Suluk
wal-tawhid dan Syair Perahu.
Syamsuddin Pasai yang menjadi ulama istana Aceh pada masa pemerintahan Mahkota Alam (1607-1636) terkenal sebagai pengikut Hamzah Fansuri. Karyanya menyentuh bidang tasauf. Antara karyanya yang terkenal ialah Mir’at al-Mukmin, Mir’at al-Muhakkihin, Mir’at al-Qulub, Kitab Siri al-Arifna dan Kitab fi Dhikrda’ira kab al-Kansayna. Seorang lagi tokoh pada zaman ini ialah Abdul Rauf Singkel yang menghasilkan kitab Mir’at a’t-Tullab fi Tashli Makrifat al-Ahkam a’sh Shariyyah li Malik a’l-Wahhab, Umdat al-Muhtajia, terjemahan tafsir Baidhawi dan autobiografi.
Syamsuddin Pasai yang menjadi ulama istana Aceh pada masa pemerintahan Mahkota Alam (1607-1636) terkenal sebagai pengikut Hamzah Fansuri. Karyanya menyentuh bidang tasauf. Antara karyanya yang terkenal ialah Mir’at al-Mukmin, Mir’at al-Muhakkihin, Mir’at al-Qulub, Kitab Siri al-Arifna dan Kitab fi Dhikrda’ira kab al-Kansayna. Seorang lagi tokoh pada zaman ini ialah Abdul Rauf Singkel yang menghasilkan kitab Mir’at a’t-Tullab fi Tashli Makrifat al-Ahkam a’sh Shariyyah li Malik a’l-Wahhab, Umdat al-Muhtajia, terjemahan tafsir Baidhawi dan autobiografi.
Pada masa itu juga di Johor
terdapat beberapa hasil penulisan seperti “Hikayat Negeri Johor” dan “Kitab
Pemimpin Johor”. Kerajaan Melayu Johor-Riau terus menjadi pusat
pengembangan Bahasa Melayu sehingga menjadi bahasa persatuan di seluruh
Nusantara. Menurut Syed Naquib Al-Attas, karya keagamaan yang tertua dalam
Bahasa Melayu ialah terjemahan Bahasa Melayu al-Nasafi, iaitu ‘Aqa’id.
Karya ini mengemukakan pernyataan masalah tentang kewujudan hakikat benda,
hakikat ilmu, teori cakerawala, hakikat Tuhan dan diri manusia. Karya ini
merupakan asas pengilmuan dalam Bahasa Melayu yang kemudiannya dikembangkan
oleh penulis lain. Analisis kedua terhadap kitab ini dilakukan oleh Asmah Haji
Omar yang telah memberikan maklumat tentang Bahasa Melayu abad ke-16 dan
seterusnya sejarah evolusi Bahasa Melayu. Pertemuan kitab ini merupakan
jambatan hubungan perkembangan Bahasa Melayu antara abad ke-14 dengan abad
ke-17.
.
No comments:
Post a Comment
Note: only a member of this blog may post a comment.